Αρχαία β΄

Φαινόμενα
    ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ
    ΕΠΙΘΕΤΑ-ΜΕΤΟΧΕΣ
    ΡΗΜΑΤΑ 
    ΒΑΡΥΤΟΝΑ ΦΩΝΗΕΝΤΟΛΗΚΤΑ & ΑΦΩΝΟΛΗΚΤΑ Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑΣ
    ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ
    *   *   *   *   *
    Γ΄κλίση ουσιαστικών
    ΥΛΗ α΄γυμνασίου (ενότητες 12,14) 
    β΄γυμνασίου (ενότητες 2,3,4)



    Γ΄ ΚΛΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ
    Αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα: γεν. σε -ος (-ως ή -ους)

    Παρατηρήσεις
    Ισχύουν οι ίδιες καταλήξεις για τα αρσενικά και τα θηλυκά και, με κάποιους περιορισμούς, και για τα ουδέτερα.
    Ανάλογα με τον χαρακτήρα του ουσιαστικού υπάρχουν παραλλαγές. Οι βασικές καταλήξεις ωστόσο είναι οι εξής:
    ή -                              -ες (-εις)
    -ος (-ως ή -ους)               -ων
                                          -σι(ν)
    ή -ν                              -ας (-εις ή -ς)
    ή -                              -ες (-εις)
    Φωνηεντόληκτα (-ευς -ις -υς | γεν.: -εως)
    • Στα φωνηεντόληκτα σε -ις η γενική ενικού και πληθυντικού τονίζεται στην προπαραλήγουσα, παρόλο που η λήγουσα είναι μακρόχρονη. Αυτό στη γενική ενικού εξηγείται από το γεγονός ότι το -ω- της κατάληξης προήλθε από αντιμεταχώριση (-ηος > -εως) και στη γενική πληθυντικού κατ' αναλογία.
    • Όμοια με τα φωνηεντόληκτα σε -ις κλίνονται και κάποια σε -υς: ὁ πέλεκυς -εως, ὁ πρέσβυς -εως, ὁ πῆχυς -εως και το ουδέτερο τὸ ἄστυ -εως (πληθ.: τὰ ἄστη).
    Αφωνόληκτα (-ξ -ψ -ς / -ων -ας -α)
    • Συχνά στην ονομαστική και κλητική ενικού και στη δοτική πληθυντικού ο άφωνος χαρακτήρας ενώνεται με το σίγμα της κατάληξης ως εξής: κ / γ / χ + σ = ξ,   π / β + σ = ψ,   τ / δ / θ + σ = σ.
    • Τα βαρύτονα (δηλ. που δεν τονίζονται στη λήγουσα) οδοντικόληκτα σε -ις σχηματίζουν την αιτιατική και κλητική ενικού με διαφορετική κατάληξη: αιτ. εν.: -ιν & κλ. εν.: (αντί των -α & -ις).
    • Τα βαρύτονα οδοντικόληκτα σε -ων / -οντος σχηματίζουν την κλητική ενικού με την κατάληξη -ον.
    • Τα βαρύτονα οδοντικόληκτα σε -ας / -αντος σχηματίζουν την κλητική ενικού με την κατάληξη -αν (και όχι -ας).
    • Στη δοτική πληθυντικού των οδοντικόληκτων σε -ων / -οντος και -ας / -αντος ο οδοντικός χαρακτήρας -ντ- χάνεται πριν από το σ και προκαλεί έκταση του προηγούμενου φωνήεντος.
    Ενρινόληκτα-Υγρόληκτα (-ην -ων -ηρ -ωρ)
    • Τα βαρύτονα ενρινόληκτα σε -ων / -ονος (διπλόθεμα) σχηματίζουν την κλητική ενικού σε -ον (και όχι -ων). 
    • Τα βαρύτονα υγρόληκτα σε -ωρ / -ορος (διπλόθεμα) σχηματίζουν την κλητική ενικού σε -ορ (και όχι -ωρ).
    • Τα συγκοπτόμενα είναι διπλόθεμα υγρόληκτα σε -ηρ, στα οποία το ε του αδύνατου (δεύτερου) θέματος αποβάλλεται στη γενική (-ρος) και δοτική ενικού (-ρι) και στη δοτική πληθυντικού. Στη δοτική πληθυντικού μάλιστα αναπτύσσεται ένα α (ρ-α-σι) για λόγους ευφωνίας.
    • Στο συγκοπτόμενο ουσιαστικό ὁ ἀνήρ η συγκοπή επεκτείνεται στις πλάγιες πτώσεις του ενικού και σε όλο τον πληθυντικό και αναπτύσσεται ένα δ ανάμεσα στα ν και ρ για λόγους ευφωνίας. Στο ουσιαστικό ἡ Δημήτηρ γίνεται συγκοπή και στην αιτιατική ενικού (τὴν Δήμητρα). Το συγκοπτόμενο ἡ γαστήρ έχει κλητική ίδια με την ονομαστική (ὦ γαστήρ).
    • Το μονόθεμο υγρόληκτο ουσιαστικό ὁ σωτήρ έχει κλητική ὦ σῶτερ (και σπανιότερα: ὦ σωτήρ) και το διπλόθεμο ὁ ἀστήρ σχηματίζει τη δοτική πληθυντικού όπως τα συγκοπτόμενα: τοῖς ἀστράσι(ν)
    Σιγμόληκτα (-ης -ος | γεν.: -ους < *-εσος)
    • Ο χαρακτήρας σ αποβάλλεται, όταν βρίσκεται ανάμεσα σε φωνήεντα, τα οποία στη συνέχεια συναιρούνται, ή όταν ακολουθεί άλλο -σ-, π.χ. στη δοτική πληθυντικού. Έτσι οι καταλήξεις των σιγμόληκτων παρουσιάζουν μεγάλη απόκλιση από τις βασικές καταλήξεις της γ΄ κλίσης.

    Τονισμός
    • Τα μονοσύλλαβα ουσιαστικά της γ΄ κλίσης στη γενική και δοτική και στους δύο αριθμούς τονίζονται στη λήγουσα
    • Εξαιρούνται μόνο έξι ουσιαστικά, που ανεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα στη γενική πληθυντικού:  τῶν παίδων (ὁ παῖς), τῶν φώτων (τὸ φῶς), τῶν Τρώων (ὁ Τρώς), τῶν ὤτων (τὸ οὖς = αυτί), τῶν δδων (ἡ δς = λαμπάδα), τῶν θώων (ὁ θώς = τσακάλι).
    ΠΡΟΣΟΧΗ!
    • Οι καταλήξεις , -ας, -(σ)ι στη γ΄ κλίση είναι βραχύχρονες.


    *   *   *   *   *

    Κλίση μετοχών ενεργητικής φωνής  
    ΥΛΗ α΄ γυμνασίου (ενότητες 13-14)



    Κλίση
    • Το αρσενικό γένος ακολουθεί τη γ΄ κλίση των οδοντικόληκτων ουσιαστικών σε -ων / -οντος (μτχ. ενεστώτα / μέλλοντα), σε -ας / -αντος (μτχ. αορίστου) ή σε / -τος (μτχ. παρακειμένου).
    • Το θηλυκό γένος ακολουθεί την α΄ κλίση των ουσιαστικών (στις μετοχές ενεστώτα, μέλλοντα, αορίστου με μη καθαρό και στη μετοχή παρακειμένου με καθαρό αλλά βραχύ).
    • Το ουδέτερο γένος ακολουθεί την κλίση του αρσενικού, με μόνη διαφορά ότι έχει τις τρεις ίδιες πτώσεις σε ενικό και πληθυντικό αριθμό.
    Προσοχή! 
    Στις μετοχές ενεργητικής φωνής η κλητική ενικού είναι πάντοτε ίδια με την ονομαστική ενικού.

    *   *   *   *   *

    Γ΄κλίση επιθέτων
    (ενότητες 4,6) 


    Γ΄ ΚΛΙΣΗ ΕΠΙΘΕΤΩΝ
    Τρικατάληκτα σε -υς -εια -υ
    Δικατάληκτα σε -ων -ων -ον
    Δικατάληκτα σε -ης -ης -ες



    Τρικατάληκτα φωνηεντόληκτα σε -υς -εια -υ
    • Τα επίθετα αυτής της κατηγορίας είναι διπλόθεμα: έχουν ένα θέμα με χαρακτήρα -υ- στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού του αρσενικού και του ουδετέρου και ένα θέμα με χαρακτήρα -ε- σε όλες τις άλλες πτώσεις.
    • Τα περισσότερα επίθετα σε -υς -εια -υ στο αρσενικό γένος τονίζονται στη λήγουσα, δηλαδή είναι οξύτονα. Εξαιρούνται μόνο τα: θῆλυς και ἥμισυς.
    • Το θηλυκό κλίνεται σύμφωνα με την α΄ κλίση των ουσιαστικών, έτσι στη γενική πληθυντικού τονίζεται στη λήγουσα (-ῶν).
    • Το στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική του θηλυκού είναι βραχύχρονο.


    Δικατάληκτα ενρινόληκτα σε -ων -ων -ον (γεν.: -ονος)
    • Το αρσενικό και το θηλυκό κλίνονται με τον ίδιο τρόπο (διαφοροποιείται μόνο το άρθρο).
    • Η κλητική ενικού σε αρσενικό και θηλυκό και οι τρεις ίδιες πτώσεις του ουδετέρου συμπίπτουν και λήγουν σε -ον.
    ΠΡΟΣΟΧΗ!
    • Τα σύνθετα υπερδισύλλαβα επίθετα σε -ων -ων -ον κανονικά ανεβάζουν τον τόνο στην κλητική ενικού αρσενικού και θηλυκού, καθώς και στο ουδέτερο γένος στις τρεις ίδιες πτώσεις, μέχρι την τελευταία συλλαβή του πρώτου συνθετικού.
    • Ο τόνος δεν μπορεί να ανέβει σε επίθετα όπως τα ὁ/ἡ μεγαλό-φρων, τὸ μεγαλό-φρον, ὁ/ἡ παρά-φρων, τὸ παρά-φρον, που τονίζονται ήδη στη συλλαβή αυτή.
    • Από τα σύνθετα εξαιρείται το επίθετο ὁ/ἡ ἀμνήμων, τὸ ἀμνῆμον (και όχι ἄμνημον).
    • Στα απλά επίθετα, όπως τα νοήμων, μνήμων, ἐλεήμων, ἐπιστήμων, ο τόνος δεν ανεβαίνει.


    Δικατάληκτα σιγμόληκτα σε -ης -ης -ες (γεν.: -ους < *-εσος)
    • Το αρσενικό και το θηλυκό κλίνονται με τον ίδιο τρόπο (διαφοροποιείται μόνο το άρθρο). 
    • Η κλητική ενικού σε αρσενικό και θηλυκό και οι τρεις ίδιες πτώσεις του ουδετέρου συμπίπτουν και λήγουν σε -ες.
    • Στις περισσότερες πτώσεις προκύπτουν συναιρέσεις έπειτα από την αποβολή του χαρακτήρα -σ- μεταξύ δύο φωνηέντων.    
    ΠΡΟΣΟΧΗ! 
    • Τα βαρύτονα υπερδισύλλαβα επίθετα σε -ης -ης -ες κανονικά ανεβάζουν τον τόνο στην κλητική ενικού αρσενικού και θηλυκού, καθώς και στο ουδέτερο γένος στις τρεις ίδιες πτώσεις.
    • Εξαιρούνται όσα λήγουν σε -ώδης, -ώλης, -ήρης
    • Τα βαρύτονα επίθετα σε -ης -ης -ες στη γενική πληθυντικού τονίζονται στην παραλήγουσα (ωστόσο, όσα λήγουν σε -ώδης μπορούν να τονίζονται και στη λήγουσα).


    *   *   *   *   *

    Ρήματα - Κατηγορίες



    *   *   *   *   *

    Οριστική βαρύτονων ρημάτων α΄ συζυγίας - μέση φωνή
    Καταλήξεις
    ΥΛΗ α΄ γυμνασίου (ενότητες 14,15,16)

      
       * Χρονικός χαρακτήρας (μέλλοντας/αόριστος)
    -σ-     :   φωνηεντόληκτα & οδοντικόληκτα
    -ξ-     :   ουρανικόληκτα
    -ψ-     :   χειλικόληκτα
       ** Ο μέσος παρακείμενος & υπερσυντέλικος κανονικά σχηματίζονται χωρίς χρονικό χαρακτήρα (με σκέτη κατάληξη). Στα αφωνόληκτα, ανάλογα με το αρχικό σύμφωνο της κατάληξης, ο χαρακτήρας του θέματος υφίσταται τις ακόλουθες τροπές:
    -τ- / -δ- / -θ- (-ζ-)           + -μ- = -σμ-  | + -σ- = -σ- | + -τ- = -στ- | + -σθ- = -σθ-     (οδοντικόληκτα)
    -κ- / -γ- / -χ- (-ττ-/-σσ-) + -μ- = -γμ-  | + -σ- = -ξ- | + -τ- = -κτ- | + -σθ- = -χθ-     (ουρανικόληκτα)
    -π- / -β- / -φ- (-πτ-)        + -μ- = -μμ-  | + -σ- = -ψ- | + -τ- = -πτ- | + -σθ- = -φθ-     (χειλικόληκτα)

    *   *   *   *   *

    Οριστική μέσης φωνής: βαρύτονα φωνηεντόληκτα & αφωνόληκτα
    ΥΛΗ α΄ γυμνασίου (ενότητες 14-15-16)
     




    *   *   *   *   *

    Ρήματα μέσης φωνής στην οριστική, παραδείγματα κλίσης 
    ΥΛΗ α΄ γυμνασίου (ενότητα 18)




    *   *   *   *   *

    Ονοματικοί τύποι του ρήματος: απαρέμφατα & μετοχές - μέση φωνή
    ΥΛΗ α΄ γυμνασίου (ενότητα 17)


       * Χρονικός χαρακτήρας (μέλλοντας/αόριστος)
    -σ-     :   φωνηεντόληκτα & οδοντικόληκτα
    -ξ-     :   ουρανικόληκτα
    -ψ-     :   χειλικόληκτα

       ** Στον μέσο παρακείμενο στα αφωνόληκτα ρήματα ο χαρακτήρας του θέματος υφίσταται τροπές, έτσι οι καταλήξεις απαρεμφάτων / μετοχών φαινομενικά μετασχηματίζονται σε:
    -σθαι / -σμένος     :   οδοντικόληκτα
    -χθαι / -γμένος     :   ουρανικόληκτα
    -φθαι / -μμένος     :   χειλικόληκτα

    Σχηματισμός απαρεμφάτων & μετοχών μέσης φωνής

    (βαρύτονα φωνηεντόληκτα και αφωνόληκτα)

    Το απαρέμφατο και η μετοχή σχηματίζονται κανονικά με την προσθήκη των κατάλληλων καταλήξεων στο θέμα του ρήματος. Στον μέλλοντα και στον αόριστο πριν από την κατάληξη προστίθεται ο χρονικός χαρακτήρας -σ- (-ξ- / -ψ-) και ενώ ο μέσος παρακείμενος κανονικά δεν έχει χρονικό χαρακτήρα, αλλά σκέτη κατάληξη (φωνηεντόληκτα).

    Προσοχή! 
    Τα απαρέμφατα και οι μετοχές στον αόριστο δεν παίρνουν αύξηση,
    όμως στον παρακείμενο ο αναδιπλασιασμός διατηρείται.

    Κλίση
    Το απαρέμφατο είναι άκλιτο. Οι μετοχές όλων των χρόνων της μέσης φωνής κλίνονται όπως τα τρικατάληκτα επίθετα β΄ κλίσης σε -ος -η -ον.
    *   *   *   *   *


    Ρήματα ενεργητικής & μέσης φωνής στην υποτακτική 
    (ενότητες 4,5,13)

    Η υποτακτική είναι έγκλιση επιθυμίας. Δηλώνει βούληση, προτροπή ή απαγόρευση, απορία (κύριες προτάσεις), καθώς και προσδοκώμενο ή διαρκή επανάληψη (δευτερεύουσες προτάσεις). Στις δευτερεύουσες χρησιμοποιείται μετά τους συνδέσμους ἐάν, ἄν, ἤν, ὅταν, ἵνα, ἐπειδάν, κἄν κ.ά.
    Έχει έναν τύπο καταλήξεων για την ενεργητική και έναν για τη μέση φωνή (θεματικά φωνήεντα: η / ω) και τρεις χρόνους σε καθεμιά: ενεστώτα, αόριστο και παρακείμενο. Στον παρακείμενο κανονικά χρησιμοποιείται ο περιφραστικός τύπος.



       * Χρονικός χαρακτήρας (αόριστος)
    -σ-     :   φωνηεντόληκτα - οδοντικόληκτα 
    -ξ-     :   ουρανικόληκτα
    -ψ-     :   χειλικόληκτα

       ** Χρονικός χαρακτήρας (ενεργητικός παρακείμενος)
    -κ-     :   φωνηεντόληκτα - οδοντικόληκτα 
    -χ-     :   ουρανικόληκτα
    -φ-     :   χειλικόληκτα

       *** Η μετοχή μέσου παρακειμένου κανονικά σχηματίζεται χωρίς χρονικό χαρακτήρα (με σκέτη την κατάληξη -μένος). Στα αφωνόληκτα ο χαρακτήρας υφίσταται τροπές και η κατάληξη της μετοχής φαινομενικά μετασχηματίζεται σε:
    -γμένος   (ουρανικόληκτα)
    -μμένος   (χειλικόληκτα)
    -σμένος   (οδοντικόληκτα)

    Σχηματισμός χρόνων της υποτακτικής

    (βαρύτονα φωνηεντόληκτα - αφωνόληκτα)

    Ενεστώτας
    θέμα + καταλήξεις υποτακτικής
    👉  Στον ενεστώτα της υποτακτικής στα αφωνόληκτα ο χαρακτήρας του θέματος είναι συχνά μετασχηματισμένος: -ττ- / -σσ- (ουρανικόληκτα), -πτ- (χειλικόληκτα), -ζ- ή -ττ- (οδοντικόληκτα).

    *     *     *
    Αόριστος
    θέμα + χρονικός χαρακτήρας -σ- (-ξ- / -ψ-) + καταλήξεις υποτακτικής

    Προσοχή: Στην υποτακτική αορίστου τα ρήματα δεν παίρνουν αύξηση

    *     *     *
    Παρακείμενος
    περιφραστικός τύπος: μετοχή παρακειμένου ─ υποτακτική του βοηθητικού ρήματος εἰμί
    μονολεκτικός τύπος: αναδιπλασιασμός + θέμα + χρονικός χαρακτήρας - (-χ- / -φ-) + καταλήξεις υποτακτικής
    👉 Στην ενεργητική φωνή πιο εύχρηστος είναι ο περιφραστικός τύπος του παρακειμένου, ενώ υπάρχει και ο μονολεκτικός, που όμως χρησιμοποιείται σπάνια. Στη μέση φωνή ο παρακείμενος της υποτακτικής σχηματίζεται πάντοτε περιφραστικά.

    Προσοχή: Στον παρακείμενο ο αναδιπλασιασμός διατηρείται (στα σύνθετα με πρόθεση ρήματα μπαίνει ανάμεσα στην πρόθεση και το απλό ρήμα).

    *   *   *   *   *

    Ρήματα ενεργητικής & μέσης φωνής στην προστακτική
    (ενότητες 11,12,16)

    Η προστακτική, όπως και η υποτακτική, είναι έγκλιση επιθυμίας. Δηλώνει προσταγή, απαγόρευση, προτροπή, παραχώρηση, ευχή, συμβουλή, παράκληση κ.ά. και χρησιμοποιείται μόνο στις κύριες προτάσεις.
    Έχει τρεις χρόνους σε κάθε φωνή: ενεστώτα, αόριστο και παρακείμενο.



       * Χρονικός χαρακτήρας (αόριστος)
    -σ-     :   φωνηεντόληκτα - οδοντικόληκτα 
    -ξ-     :   ουρανικόληκτα
    -ψ-     :   χειλικόληκτα

       ** Χρονικός χαρακτήρας (ενεργητικός παρακείμενος)
    -κ-     :   φωνηεντόληκτα - οδοντικόληκτα 
    -χ-     :   ουρανικόληκτα
    -φ-     :   χειλικόληκτα

       *** Η προστακτική μέσου παρακειμένου κανονικά σχηματίζεται χωρίς χρονικό χαρακτήρα (με σκέτη κατάληξη). Στα αφωνόληκτα ο χαρακτήρας του θέματος υφίσταται τροπές και οι καταλήξεις  φαινομενικά μετασχηματίζονται σε:
    -σο / -σθω / -σθε / -σθων     (οδοντικόληκτα)
    -ξο / -χθω / -χθε / -χθων     (ουρανικόληκτα)
    -ψο / -φθω / -φθε / -φθων     (χειλικόληκτα)

    Σχηματισμός χρόνων της προστακτικής

    (βαρύτονα φωνηεντόληκτα - αφωνόληκτα)

    Ενεστώτας
    θέμα + καταλήξεις προστακτικής ενεστώτα (θεματικό φωνήεν: -ε-)
    👉 Ο ενεστώτας της προστακτικής σχηματίζεται με το θέμα του ρήματος, ο χαρακτήρας του οποίου στα αφωνόληκτα είναι συχνά μετασχηματισμένος: -ττ- / -σσ- (ουρανικόληκτα), -πτ- (χειλικόληκτα), -ζ- ή -ττ- (οδοντικόληκτα).

    *     *     *
    Αόριστος
    θέμα + χρονικός χαρακτήρας -σ- (-ξ- / -ψ-) + καταλήξεις προστακτικής αορίστου (θεματικό φωνήεν: -α-)

    Προσοχή: Στην προστακτική αορίστου τα ρήματα δεν παίρνουν αύξηση

    *     *     *
    Παρακείμενος
    περιφραστικός τύπος: μετοχή παρακειμένου ─ προστακτική του βοηθητικού ρήματος εἰμί
    μονολεκτικός τύπος (ενεργητική): αναδιπλασιασμός + θέμα + χρονικός χαρακτήρας - (-χ- / -φ-) + καταλήξεις προστακτικής ενεστώτα
    μονολεκτικός τύπος (μέση): αναδιπλασιασμός + θέμα + καταλήξεις προστακτικής παρακειμένου
    👉 Στην ενεργητική φωνή σχεδόν πάντοτε χρησιμοποιείται ο περιφραστικός τύπος για τον παρακείμενο, ενώ ο μονολεκτικός είναι εύχρηστος μόνο στο γ΄ ενικό πρόσωπο. Στη μέση φωνή ο παρακείμενος σχηματίζεται σχεδόν πάντοτε μονολεκτικά.

    Προσοχή: Στον παρακείμενο ο αναδιπλασιασμός διατηρείται (στα σύνθετα με πρόθεση ρήματα μπαίνει ανάμεσα στην πρόθεση και το απλό ρήμα).

    *   *   *   *   *

    Το βοηθητικό ρήμα εἰμί


    *   *   *   *   *


    Δεν υπάρχουν σχόλια:

    Δημοσίευση σχολίου